چرا نوشابه‌خور حرفهای شدیم؟
اضطراب، فشار خون بالا، کبد چرب، ضربان نامنظم و تپش قلب، بالا رفتن کلسترول، مشکلات بارداری و حتی سرطان؛ هیچ‌کدام اینها نوشابه‌خورها را قانع نکرد تا از مصرف نوشیدنی‌های گازدار دست بکشند.
جدیدترین آمارها نشان می‌دهد مصرف سرانه نوشابه در ایران حدود ۴۲ لیتر در سال است، در حالی که این میزان در کشورهای دیگر حدود ۱۱ تا ۱۲ لیتر است. جهار برابر متوسط جهانی
همه اینها در شرایطی است که در ۲۰ سال اخیر، مصرف نوشابه‌های گازدار در کشور نزدیک به ۱۵درصد بالا رفته، در حالی که مصرف شیر و لبنیات تنها حدود یک دهم درصد رشد داشته است. اینها را مینا کاویانی، سرپرست واحد آموزش همگانی انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع غذایی کشور همین چند روز پیش گفت.
پیش از این، آمریکا به‌عنوان یکی از کشورهای پرمصرف نوشابه شناخته می‌شد اما بررسی‌های اخیر نشان داده در ٣٠سال اخیر این میزان مصرف به کمترین مقدارش رسیده است. آمریکا در کنار کشورهایی مانند آرژانتین، مکزیک و … در میان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده‌های نوشابه در جهان است اما از سال ٢٠٠٦ تاکنون این مقدار با برنامه‌های مختلف مثل گذاشتن مالیات برای نوشابه‌ها کاهش یافته است. سرانه مصرف نوشابه آمریکا در سال ٢٠١٥ به ١٥٣,٧ لیتر رسید. این میزان در سال گذشته ١٥٦.٨ لیتر بود.
در سال‌های گذشته وزارت بهداشت تلاش‌هایی برای کاهش مصرف این کالای آسیب‌رسان کرده که بیشتر آنها در قالب منع یا محدودیت تبلیغات خلاصه شده است؛ چرا که گفته می‌شود تولید نوشابه و سیگار، به‌عنوان کالاهای به‌شدت آسیب‌رسان و مضر، اجتناب‌ناپذیر است و تنها می‌توان تبلیغات آن را کاهش داد. آبان‌ماه سال گذشته سازمان غذا و دارو اعلام کرد که قند نوشابه‌ها تا ۱۰درصد کاهش پیدا کرده و قرار است پس از اقدامات کارشناسی، قند نوشابه‌ها از میزانی که حالا هست، کمتر شود اما فعلا خبری از تولید این نوشیدنی‌های کم‌ضرر نیست.
ایرانی‌ها چطور نوشابه‌خور شدند؟
گفته می‌شود نخستین کسی که صنعت نوشابه‌سازی را به ایران آورد، شخصی بود به نام میرزای تونی. کارخانه این شخص به اسم آلپاین بعدها ورشکسته شد و کسی به اسم میرهاشم آرین آن را خرید و با سرمایه‌گذاری برادران ساهاکیان، از سرمایه‌داران معروف تبریزی، قراردادی برای تولید نوشابه با کمپانی کوکاکولا منعقد شد.
این کارخانه بزرگ‌ترین کارخانه تولید نوشابه غیر الکلی بود. با این حال شرکت زمزم نخستین نوشابه‌ساز موفق ایرانی است. این شرکت ابتدا نمی‌توانست نوشابه‌هایش را بفروشد؛ چرا که نوشابه به ذائقه ایرانیان نمی‌خورد؛ هر چند که قبل از آن هم ایرانیان برای خوش‌طعم کردن آب از افزودنی‌های طبیعی مثل لیمو، آلبالو، زرشک و … استفاده می‌کردند.
در نهایت شرکت تولیدکننده نوشابه با توزیع رایگان این نوشابه‌ها جای خودش را در میان مردم باز کرد. با ورود به دهه ۵۰ شمسی، نوشابه دیگر در میان ایرانیان محبوب شده بود؛ تا جایی که در سال ۱۳۵۶ تولید نوشابه در سطح کشور به حدود ۱.۷میلیارد و این عدد در سال ۱۳۶۲ به ۲.۶میلیارد بطری رسیده بود. حالا گفته می‌شود ایران رتبه اول مصرف نوشابه در دنیا را دارد.
شرکت زمزم هم که فعالیت خودش را با دو خط تولید نوشابه‌های غیر الکلی گازدار در ظروف شیشه‌ای آغاز کرده بود، حالا ۴ خط تولید دارد. قبل از شرکت زمزم، نوشابه‌های گازدار سنتی مثل لیموناد، به نام سینالگو تولید می‌شد که بهداشتی نبود. بعد از دو – سه سال سر و کله کارخانه کوکاکولا و ساسان هم پیدا شد.
پس از زمزم، کارخانه کوکاکولا محصول سوپرکولا و کارخانه ساسان نوشابه کانادادرای را وارد بازار کرد که به دلیل طعم پرتقالی‌اش خیلی زود رشد کرد و محبوب شد. نوشابه‌های دیگر مثل اسو، شوئپس، آلپاین و فانتا هم کم‌کم وارد عرصه رقابت شدند که بعد از مدتی نتوانستند با زمزم یا ساسان مقابله کنند و یا تعطیل شدند یا در کارخانه زمزم و ساسان ادغام شدند.
چرا نوشابه این قدر ضرر دارد؟
نوشیدنی‌های کافئین‌دار، ویتامین‌ها و مواد معدنی بدن را می‌سوزانند، پوسیدگی دندان ایجاد می‌کنند و خطر ابتلا به پوکی استخوان را سه تا چهار برابر بالا می‌برند. آمارها نشان می‌دهد ایرانیان ۲۰۰میلیون دندان پوسیده دارند. شاخص سلامت دهان کودکان ایرانی در سال‌های ۸۷ تا ۹۷ نشان داده که هر کودک ۵ ساله ایرانی، حداقل ۵ دندان شیری پوسیده، کشیده‌شده یا ترمیم‌شده دارد. در حالی که این شاخص در برخی از کشورها، بین یک تا یک و نیم دندان است.
از آن طرف هم به گفته رئیس پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران، حدود ۳۰درصد جمعیت کشور مبتلا به پوکی استخوان‌اند و شیوع آن در میان مردان و زنان بالای ۵۰ سال در حال افزایش است. این اما تمام ما جرا نیست. قند موجود در این نوشیدنی آمار ابتلا به دیابت را هم بالا می‌برد.
وزارت بهداشت اعلام کرده ۱۱درصد ایرانیان بالای ۲۵ سال، مبتلا به دیابت نوع دو هستند که ۸۵درصدشان چاق‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد از سه دهه قبل، موجی از بیماری دیابت نوع دو در دنیا شروع شده و این اتفاق در ایران هم افتاده است. همه اینها در حالی است که ایران بر اساس تعهداتی که دارد باید رشد بیماری دیابت را تا سال ۱۴۰۴ متوقف کند.
هر قوطی نوشابه گازدار معادل ۱۰ قاشق شکر، ۱۵۰-۲۰۰ کالری و ۵۵-۳۰ میلی‌گرم کافیین دارد و پر از رنگ‌های مصنوعی است.
همه اینها در حالی است که گفته می‌شود مصرف روزانه قند و شکر نباید از روزی ۲۵ گرم یا ۵ قاشق مرباخوری بیشتر باشد. این مقدار شکر، کالری و مواد افزودنی مضر، در یک محصول که هیچ ارزش غذایی ندارد، نگران‌کننده است. بررسی‌ها نشان داده که انواع نوشابه‌های گازدار بیماری‌هایی چون پوکی استخوان، چاقی، پوسیدگی دندان و بیماری‌های قلبی را تشدید می‌کند اما با تمام اینها یک‌چهارم مصرف سالیانه نوشیدنی‌ها از انواع نوشابه‌ها تشکیل می‌شود.
نوشابه‌های گازدار حاوی اسیدفسفریک، قند و کافیین‌اند. اسیدفسفریک، نوشابه را اسیدی می‌کند و باعث می‌شود کلسیم از استخوان‌ها دفع شود، این ماده منجر به کاهش توانایی بدن در استفاده از کلسیم می‌شود و پوکی استخوان و سستی دندان‌ها را به همراه می‌آورد. مضرات قند هم که برای همه آشکار است، قند میزان انسولین خون را بالا می‌برد، سبب افزایش فشار خون و کلسترول می‌شود و ما را به بیماری‌های قلبی، دیابت، افزایش وزن و پیری زودرس مبتلا می‌کند.
قند نوشابه برای بیماران مبتلا به دیابت از سایر کربوهیدرات‌ها خطرناک‌تر است. کافیین در نوشیدنی سبب ایجاد اضطراب، فشار خون بالا، ضربان قلب نامنظم و تپش قلب و درنهایت بالا رفتن کلسترول خون می‌شود. این ماده می‌تواند مشکلات بارداری هم ایجاد کند. ماجرا جایی وخیم‌تر می‌شود که طبق بررسی‌های انجام شده، کسانی که مصرف نوشابه‌شان بالاست، شیر و لبنیات، سبزیجات و پروتیین کمی مصرف می‌کنند.
کتاب، فیلم و مقدار زیادی نوشابه!
علی، ۳۶، ۳۷ ساله است و سال‌هاست که نوشابه می‌خورد و تأکید می‌کند: «فقط سیاه.» او تقریبا نوشابه‌خوری حرفهای است، چون می‌گوید که مزه نوشابه‌های سیاه شرکت‌های مختلف را از هم تشخیص می‌دهد و تنها از یک برند نوشابه می‌خورد.
او تقریبا با تمام وعده‌های غذایی جز صبحانه نوشابه می‌خورد: «وقتی نوشابه می‌خورم، اصلا عذاب وجدان نمی‌گیرم که ممکن است برایم ضرر داشته باشد، خیلی راحت می‌خورم، زیاد هم درباره مضراتش می‌شنوم و می‌خوانم اما خیلی برایم اهمیتی ندارد. در این مدت نه معده‌درد گرفته‌ام و نه مشکلی برای دندان‌هایم پیش آمده. خیلی هم سالم هستم.»
علی کارش اداری است. یعنی از وقتی به اداره‌اش می‌رود تا عصر، یک بطری یک و نیم لیتری نوشابه سیاه کنارش است و هر روز چند لیوان از آن را می‌خورد و به محض تمام‌شدن، دوباره از سوپرمارکتی که به محل کارش چسبیده یکی دیگر می‌خرد.
او می‌گوید که در دسترس بودن، میزان مصرف نوشابه‌اش را زیاد کرده: «اگر این سوپرمارکت اینجا نبود، شاید کمتر نوشابه می‌خوردم، اما وقتی می‌بینم که سر راهم می‌توانم یک نوشابه بخرم، این کار را می‌کنم.»
علی می‌گوید قبلا وقتی نوجوان بود، این میزان نوشابه در دسترس نبود. نوشابه‌ها با بطری شیشه‌ای فروخته و باید بطری به مغازه‌دار برگردانده می‌شد: «قبلا نوشابه یک خوردنی لوکس بود، سر هر سفره‌ای نمی‌گذاشتند، خانواده‌ها هم همیشه نمی‌خریدند، مثلا یک جعبه نوشابه می‌خریدند، مدت‌ها طول می‌کشید تمام شود، معمولا هم جمعه‌ها یا وقتی میهمان خاص به خانه می‌آمد، نوشابه می‌آوردند.»
او می‌گوید که تابستان‌ها بهترین تفریح، خوردن نوشابه‌های یخ‌زده و سرد بود، حتی گاهی‌وقت‌ها به جای صبحانه نوشابه می‌خوردند یا وقتی از حمام عمومی و نمره بیرون می‌آمدند و همان جایی که باید پول حمام را حساب می‌کردند، خوردن نوشابه خیلی دلچسب بود: «بعضی‌ها از داخل حمام صدا می‌کردند تا برایشان نوشابه ببرند.»
به گفته علی، در دهه هفتاد، شرکت خوش‌گوار نوشابه‌های کوکاکولا تولید می‌کرد، خیلی هم مزه‌اش خوب بود. آن زمان خیلی‌ها را علاقه‌مند به مصرف نوشابه کرد. شرکت‌های دیگری هم نوشابه سیاه می‌زدند اما به خوشمزگی آن شرکت نبود. علی می‌گوید وقتی بخواهد یک استراحتی بدهد و از مزه نوشابه سیاه زده نشود، فانتا می‌خورد اما خیلی زود به نوشابه سیاه برمی‌گردد: «من خیلی آب دوست ندارم و بیشتر نوشابه می‌خورم، بیشتر هم گاز و طعم کولا برایم مهم است تا شیرینی‌اش.»
علی معتقد است که نوشیدنی‌های دیگر هم به اندازه نوشابه ضرر دارد، پس نمی‌شود گفت که فقط نوشابه ضرر دارد. او شیرینی‌خور نیست، حتی با چای قند نمی‌خورد، چای شیرین هم برایش معنی ندارد، اما نوشابه، جای خود را دارد: «واقعا برایم لذتبخش است و اصلا به این فکر نم ی‌کنم که یک روز بگذارمش کنار.»
او می‌گوید خانواده‌اش هم طرفدار نوشابه‌اند اما حالا که سن پدر و مادرش بالا رفته، کمی مصرف را کم و دوغ را جایگزین کرده‌اند: «کلا در خانواده ما مصرف قند و شکر و روغن بالاست.» علی می‌گوید اگر یک روز بگویند که قرار است در یک جزیره به تنهایی رهایش کنند و تنها می‌تواند سه چیز را با خود ببرد، کتاب، فیلم و مقدار زیادی نوشابه می‌برد!
یاسر نزدیک به ۴۰سال دارد. او هم می‌گوید که از بچگی عادت به مصرف نوشابه داشته و همیشه با غذایشان آب، دوغ یا نوشابه خورده‌اند. اما او به دلیل این که حالش از خوردن ماست بد می‌شود، به سمت نوشابه رفته است: «واقعا نوشابه دوست دارم.»
یاسر اغلب وعده‌های غذایی‌اش را با نوشابه می‌خورد، فقط هم سیاه. به‌تازگی معده‌درد گرفته اما خیلی قبول نمی‌کند که به دلیل مصرف نوشابه است. دندان‌هایش هم خراب شده اما می‌گوید بیشتر به دلیل مصرف سیگار است تا نوشابه. او پدر پسری پنج ساله است اما تلاشش را کرده تا پسرش لب به نوشابه نزند: «خودش بزرگ می‌شود و انتخاب می‌کند که نوشابه بخورد یا نخورد.» یاسر هم مثل علی، می‌گوید که علاقه‌اش به مصرف نوشابه برمی‌گردد به دوران نوجوانی: «نوجوان که بودیم، همیشه سر نوشابه شرط می‌بستیم. کسی که می‌باخت باید یک شیشه نوشابه را سر می‌کشید یا کسی که برنده می‌شد باید به همه نوشابه می‌داد. آن زمان کسی حرف از مضرات نوشابه نمی‌زد. نوشابه همیشه یک نوشیدنی خنک و انرژی‌زای خوشمزه بود. در اغذیه‌فروشی‌ها هم همیشه کنار ساندویچ نوشابه می‌خریدیم.»
نوشابه فقط در میهمانی‌ها و مناسبت‌های خاص سرو می‌شد
امیرحسین تا همین چند ماه پیش، نوشابه‌خوری حرفهای بود. می‌گوید که یک نوشابه را در نصف روز تمام می‌کرد، حالا اما به‌ندرت نوشابه می‌خورد. او اضافه‌وزن دارد و از مضرات نوشابه می‌ترسد: «از وقتی چشمم را باز کردم، عاشق نوشابه بودم. هنوز هم به نظرم خیلی خوشمزه است و آدم را سر حال می‌آورد، اما خب خیلی مضر است.»
امیرحسین ۳۶ ساله است و می‌گوید که وقتی بچه بود، یعنی اواسط دهه ۶۰، نوشابه همه جا پیدا نمی‌شد و فقط در مناسبت‌های خاص برای پذیرایی جلوی میهمان‌ها گذاشته می‌شد: «ولع من هم از همان زمان شروع شد، وقتی به ما نوشابه نمی‌دادند.» امیرحسین می‌گوید که آن زمان، چند شرکت پارسی‌کولا، ساسان و زمزم نوشابه داشتند. برخی مغازه‌ها هم کوکا و پپسی قوطی داشتند که همه جا هم پیدا نمی‌شد. سوپرمارکت‌های لوکس از این قوطی‌ها می‌فروختند.
یک‌وقت‌هایی هم حاجی‌ها که از مکه برمی‌گشتند با خودشان از این نوشابه‌ها می‌آوردند.
امیرحسین می‌گوید: «وقتی کوکا مشهد وارد بازار شد، پارسی‌کولا و زمزم کمی عقب ماندند، به همین دلیل جایزه‌هایی گذاشتند و زیر تشتک‌ها کلماتی قرار داده بودند که اگر همه آنها را جمع می‌کردیم و به جمله نوشابه ایرانی، ذائقه ایرانی می‌رسیدیم، جایزه نقدی می‌گرفتیم، اما هیچ وقت این جمله کامل نمی‌شد.»
امیرحسین حالا ذائقه‌اش را تغییر داده، یعنی دیگر نوشابه نمی‌خرد و نمی‌خورد و میهمان هم که می‌آید، دوغ سر میز می‌گذارند: «تقریبا حذفش کردم، یک وقت‌هایی اگر هوس کنم نصف لیوان می‌خورم، مخصوصا وقتی فست‌فود باشد، با غذاهای ایرانی نوشابه نمی‌چسبد.»
امیرحسین سیگار می‌کشد، در خانواده‌اش هم بیماری دیابت دارند، همین باعث شده تا مصرف مواد مضر را به حداقل برساند.
مصرف زیاد نوشابه‌های رژیمی، سرطان‌زاست
مرتضی صفوی، رئیس شهرک سلامت اصفهان و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی اصفهان است. او به «شهروند» می‌گوید که ایرانی‌ها از کودکی به بچه‌هایشان خوراکی‌های شیرین می‌دهند، مثل آبنبات، شیرینی، چای‌نبات، چای شیرین و … وقتی افراد از کودکی این خوراکی‌ها را به وفور تجربه می‌کنند، به تدریج ذائقه‌شان تغییر می‌کند و در سنین بالا هم به مصرف چنین خوراکی‌هایی علاقه‌مند می‌شوند. او می‌گوید که از کودکی افراد با فست‌فودها آشنا می‌شوند و معمولا هم همراه فست‌فودها و غذاهای خیابانی، نوشابه مصرف می‌شود، همین هم باعث شده تا آمار مصرف این نوشیدنی‌ها بالا رود.
نکته اما اینجاست که در فرهنگ ایرانی، نوشیدنی‌های سنتی زیادی مثل انواع شربت‌ها وجود دارد، حالا هم با نگاهی به منوی خیلی از کافه‌ها و رستوران‌ها، می‌شود ردپای این شربت‌ها را پیدا کرد، اما ظاهرا ایرانیان در زندگی روزمره‌شان به نوشیدنی‌های مضر علاقه بیشتری دارند: «ما جایگزین‌های زیادی داریم، مثلا اگر دلمان خوراکی شیرین بخواهد، می‌توانیم از خوراکی‌هایی با قند طبیعی مثل خرما، مویز، کشمش، توت خشک و انجیر استفاده کنیم، اما معمولا افراد علاقه زیادی به مصرف قندهای مصنوعی دارند.»
نوشابه‌خورها می‌گویند که می‌توان برای کم‌کردن مضرات مصرف نوشابه، از نوشابه‌های رژیمی استفاده کرد اما صفوی که متخصص تغذیه است، حرفهای دیگری می‌زند: «نوشیدنی‌هایی که به اسم رژیمی در بازار وجود دارد، حاوی آسپارتام و استویا هستند و اگر در مصرف آنها زیاده‌روی شود، می‌تواند منجر به ابتلا به سرطان شود.»
به گفته این متخصص، به طور کلی مصرف نوشیدنی همراه با غذا حتی اگر آب باشد هم برای هضم مواد غذایی ضرر دارد و منجر به احساس حجیم‌شدن معده و جذب مواد غذایی بیشتری به بدن و در نهایت چاقی می‌شود؛ چراکه این نوشیدنی‌ها منجر می‌شوند غذا در معده توقف کند و بیشتر جذب بدن شود.»
صفوی می‌گوید که کنترل مصرف این نوشیدنی‌ها تنها با فرهنگ‌سازی اتفاق می‌افتد.
مسأله اما تنها نوشابه نیست، نوشیدنی‌های شیرین دیگر هم نه‌تنها کمتر از نوشابه حاوی قندند که حتی در برخی موارد چندین برابر نوشابه‌ها شیرین‌ترند: «الان آبمیوه‌هایی که در بازار فروخته می‌شوند، چندین برابر نوشابه شیرین‌اند و قند دارند اما مسأله‌ای که در ارتباط با نوشابه‌ها وجود دارد، مواد رنگی و گاز اسیدفسفریک آنهاست که روی مینای دندان تاثیر می‌گذارد و می‌تواند منجر به خرابی دندان شود. از همه اینها گذشته نوشابه‌های سیاه به دلیل داشتن کافیین بالا، افراد را به مصرف معتاد می‌کند؛ درست مثل کسانی که به مصرف قهوه یا چای پررنگ عادت دارند. همین هم می‌شود تا افراد علاقه زیادی به مصرف نوشابه‌ها به‌ویژه نوشابه سیاه پیدا می‌کنند، چون وابستگی ایجاد می‌کند.»
به گفته صفوی نوشابه‌های گازدار ۱۲درصد قند و ماءالشعیر ۴درصد قند دارد، بنابراین نمی‌توان گفت که هر نوشیدنی گازداری، به اندازه هم مضر است.
محمدرضا وفا متخصص تغذیه است، او هم در گفت‌وگو با «شهروند» اعتیاد غذایی را تایید می‌کند و می‌گوید که در علم تغذیه، ما با این پدیده مواجهیم که عادت به مصرف برخی خوراکی‌ها منجر به اعتیاد می‌شود که اغلب هم یک رفتار غذایی نادرست است.
زمانی که افراد آموزش کافی ندیده باشند، ممکن است با مصرف برخی خوراکی‌ها دچار وابستگی شوند: «متاسفانه ما هیچ برنامه مشخص و مدونی برای راهنمای خوراکی‌ها و آموزش‌های تغذیه‌ای نداریم. در کشورهای اروپایی، الگوهای غذایی سالمی به مردم داده می‌شود اما ما در ایران به آن شکل با این موضوع مواجه نیستیم. در وزارت بهداشت هم خیلی ضعیف با این مسأله برخورد می‌کنند و انتقال مفاهیم در رسانه‌ها به اندازه کافی انجام نمی‌شود. همین هم باعث شده با این که سال‌ها درباره مضرات مصرف نوشیدنی‌های گازدار صحبت شده، اما در ایران شاهد کاهش مصرف نباشیم.»
به گفته وفا، تغییر ذائقه در کل دنیا صورت گرفته است. وقتی فردی همین امروز کمی بیشتر به غذایش نمک بزند، بعد از یک ماه دیگر آن سدیم را حس نمی‌کند و ممکن است باز هم به غذایش نمک بزند؛ چرا که از نظر فیزیولوژیکی پس از مدتی حساسیت سلول‌های چشایی کاهش پیدا می‌کند، در ارتباط با شکر و چربی و غذاهای تند هم همین اتفاق می‌افتد و به تدریج الگوی غذایی ما تغییر می‌کند: «۳۰سال قبل به این اندازه تنوع چیپس، پفک، پنیر، ماست و … نداشتیم اما حالا از کودکی بچه‌ها با این طعم‌ها آشنا می‌شوند و شوری، شیرینی، چربی و تندی را تجربه می‌کنند. از سوی دیگر، سطح شکر خیلی از دسرها و شیرینی‌ها هم زیاد شده و همین می‌شود تا کودکان به سمت خوراکی‌های شیرین‌تر بروند و نوشابه هم یکی از آنهاست.»
به گفته این متخصص تغذیه، آموزش باید در سطح مدرسه و خانواده اتفاق بیفتد و عادت غذایی به تدریج تغییر کند.
منبع: خبرگزاری مهر
