شیوع هپاتیت ویروسی B طی ۲۰ سال اخیر نه‌تنها در کشور ما که در تمام دنیا رو به کاهش گذاشته است که علت آن در دنیا واکسیناسیون نوزادان و افراد پرخطر، غربالگری زنان باردار و واکسیناسیون شاغلان حرفه‌های پزشکی است. خوشبختانه اکنون در سراسر کشور، بجز دو استان گلستان و سیستان و بلوچستان، شیوع هپاتیت بسیار کاهش یافته و به کمتر از ۲ درصد رسیده است. ولی درباره نوع هپاتیت C که بسیار خطرناک‌تر از نوع B این بیماری است، داستان هپاتیت بسیار جدی‌تر است. یعنی با وجود آن که ۰٫۵ درصد از جمعیت عادی کشور به ویروس آن آلوده هستند، اما به دلیل نداشتن واکسن و وجود رفتارهای پرخطر و درمان‌های هزینه بر، پیشگیری از ابتلا به آن اهمیت زیادی دارد. دکتر موید علویان، رئیس شبکه هپاتیت ایران در گفت‌وگو با جام‌جم واقعیت‌های پنهان و آشکار این بیماری را بازگو می‌کند.
با وجود آن که اکنون شیوع هپاتیت B در کشور ۲ درصد و این رقم درباره هپاتیت C نیم درصد است، چرا کنترل و کاهش آمار ابتلا به این دو بیماری همچنان از چالش‌های نظام سلامت و بهداشت عمومی کشور تلقی می‌شود؟
با وجود کاهش قابل توجه هپاتیت B طی ۲۰ سال اخیر که نتیجه استفاده از واکسن هپاتیت B در نوزادان و نوجوانان و ارتقای سلامت و آگاهی مردم بوده، ولی اکنون حدود یک میلیون و ۴۰۰ هزار نفر مبتلا به عفونت مزمن هپاتیت B هستند و شایع‌ترین علت نارسایی کبد، سرطان کبد و نیاز به پیوند کبد، هپاتیت B است. بیشتر افراد مبتلا از ابتلای خود آگاهی ندارند و ممکن است بیماری را به دیگران منتقل کنند، ولی در صورت کشف بیماری و انجام اقدامات درمانی در آنان و پیشگیرانه در اطرافیان می‌توان از این عوارض جلوگیری کرد. درباره هپاتیت C نیز با وجود کنترل و کاهش آمار بروز بیماری هنوز نزدیک به ۴۰۰ هزار نفر در کشور مبتلا وجود دارد که بعد از هپاتیت Bشایع‌ترین علت بیماری کبدی است و متاسفانه تشخیص ندادن به موقع این بیماری می‌تواند طی سال‌ها باعث از کار افتادن کبد شود.
با آماری که اعلام کردید وضع کشورمان درباره شیوع این بیماری چگونه ارزیابی می‌شود؟
شیوع هپاتیت ویروسی نوع B در دنیا به سه گروه شیوع بالا یعنی بیش از ۷ درصد جمعیت کشور، شیوع متوسط یا ۲ تا ۷ درصد جمعیت کشورها و شیوع کم یا کمتر از ۲ درصد در جمعیت کشورها تقسیم‌بندی می‌شود. شیوع هپاتیت B در ایران در گذشته با شیوع متوسط، حدود ۵ درصد در کل کشور بوده است. البته در هر کشوری هم شیوع ابتلا به هپاتیت B در شهرهای مختلف فرق می‌کند. با تمهیداتی که طی ۲۰ سال اخیر اتخاذ شده، میزان شیوع این بیماری در بیشتر نقاط کشور به ۲ درصد و کمتر از آن رسیده است و امروزه می‌توان ادعا کرد که شیوع بیماری در کشور پایین است. البته بجز دو استان گرگان و سیستان و بلوچستان که شیوع بالاتری دارند، می‌توان دریافت در مقایسه با کشورهای منطقه وضع بهتری داریم، یعنی اکثر کشورهای منطقه شیوع متوسط و بالا دارند. حتی این آمارها در افغانستان، پاکستان، عراق و عربستان سعودی نگران‌کننده است. از نظر هپاتیت ویروسی نوع C، اکنون شیوع این عفونت در جمعیت عادی کشور ایران کمتر از ۰٫۵ درصد است. این بیماری در گروه‌های پرخطر مثل بیماران تالاسمی، هموفیلی، دیالیزی و معتادان تزریقی شیوع بیشتری دارد. در بیماران تالاسمی در گذشته شیوع عفونت بیش از ۲۰ درصد و در بیماران دیالیزی در گذشته شیوع عفونت بیش از ۱۳ درصد بوده که اکنون به کمتر از ۳ درصد رسیده است. معتادان تزریقی نیز در حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد موارد به ویروس هپاتیت Cآلوده‌اند. به هر حال در مقایسه با کشورهای منطقه که شیوع هپاتیت C در جمعیت عادی آنان بیش از ۵ درصد است مثل پاکستان، آذربایجان، افغانستان و تاجکستان، کشور ما در منطقه با شیوع کم هپاتیت C روبه‌رو است. اقدامات انجام شده طی ۱۵ سال اخیر توانسته بار بیماری و شیوع آن را در گروه‌های پرخطر به نصف کاهش دهد و این نشان‌دهنده موفقیت‌آمیزبودن فعالیت‌های بهداشتی و درمانی و به طور کل نظام سلامت است.
آمارها نشان می‌دهد که سالانه ده هزار ایرانی هپاتیت می‌گیرند. این رقم را تائید می‌کنید؟
درباره این که چه تعداد بیمار و ابتلای جدید در کشورمان هر ساله اتفاق می‌افتد، اطلاعات دقیقی وجود ندارد و آمارهای منتشر شده براساس حدس و گمان است. در گذشته نه‌چندان دور، عمده‌ترین راه انتقال بیماری را انتقال ویروس از مادر مبتلا به نوزاد تشکیل می‌داد، ولی هم‌اکنون امکان انتقال هپاتیت B از مادر به فرزند و در هنگام تولد بیش از ۹۵ درصد موارد پیش‌بینی شده است. البته به دنبال غربالگری مادران باردار، با توجه به این که از نظر هپاتیت B حدود ده تا ۲۰ هزار زن باردار مبتلا به هپاتیت B سالانه در کشور زایمان می‌کنند، با تزریق واکسن ایمونوگلوبین هپاتیت B در بیش از ۹۵ درصد موارد، مانع ابتلای نوزادان شده‌ایم. این اقدام سبب کاهش جدی بروز هپاتیت B در کشور ما و تغییر شیوع از متوسط به کم شده است. به نظر می‌رسد که تغییر شیوع انتقال از مادر به نوزاد به راه‌های دیگر انتقال بیماری در بزرگسالی منتهی شده است. کمتر از هزار نفر در سال در ایران مبتلا به هپاتیت B می‌شوند که از موارد جدید ابتلا هستند. البته با آموزش بیشتر جامعه، انجام اقدامات پیشگیرانه در افراد نوجوان و جوان و توسعه واکسیناسیون به افراد جوان پرخطر می‌توانیم مانع ابتلای بیشتر بیماری در جامعه شویم، اما درباره موارد جدید سالانه هپاتیت C در کشور اطلاعات دقیقی وجود ندارد.
چرا بیشترین مبتلایان در ایران را مبتلایان به هپاتیت B تشکیل می‌دهند؟
علت آن قدیمی بودن ابتلا و راه انتقال از مادر به نوزاد در گذشته نه‌چندان دور بوده که خطر ابتلا و باقی ماندن عفونت در بدن را بسیار افزایش داده است. همان گونه که گفتم اکنون حدود یک نفر مبتلا به هپاتیت B هستند، ولی درباره هپاتیت C که طی ۲۰ سال اخیر وارد ایران شده کمتر از ۴۰۰ هزار نفر مبتلا هستند.
بیشترین عامل ابتلا به هپاتیت‌های ویروسی به دنبال فاجعه وارد شدن خون‌های آلوده به کشور در دهه ۷۰ بود. از آن زمان به بعد چه تمهیداتی برای غربالگری خون‌های اهدایی داخلی و وارداتی دیده می‌شود؟
بگذارید این برداشت اشتباه شما و بسیاری دیگر از مردم را در همین جا اصلاح کنم. تاکنون هیچ گاه خون آلوده‌ای به کشور وارد نشده است. موضوع ابتلای بیماران هموفیلی به هپاتیت C به دلیل استفاده از فاکتورهای انتقالی آلوده خارجی یا تولید داخل بوده و متاسفانه در رسانهها به صورت غلط مطرح شده است. در ایران تعداد اهداکنندگان خون همیشه به اندازه‌ای بوده که نیاز به واردات خون از خارج نبوده است. باید توجه داشت تا سال ۱۹۹۰ میلادی اطلاعی درباره ویروس هپاتیت C وجود نداشت و پس از کشف ویروس و معرفی تست‌های تشخیصی بعد از آن احتمال انتقال از راه تزریق خون وجود ندارد. به هر حال باید توجه داشت کسانی که قبل از سال ۷۵ خون و فرآورده‌های خونی دریافت کرده‌اند در معرض ویروس بودن یا نبودن درباره آنها باید بررسی شود. بعد از سال ۷۵ خون‌ها از نظر هپاتیت Cبررسی می‌شود و فقط خون‌های منفی، مورد استفاده بیماران قرار می‌گیرد.
با تمهیدات دیده شده آیا خطر انتقال بیماری از طریق تزریق خون و فرآورده‌های خونی منتفی است؟
اکنون سازمان انتقال خون از اهداکنندگان داوطلب استفاده می‌کند و با توجه به شیوع بیماری هپاتیت B، C و اچ‌آی‌وی در جمعیت کشور، خون اهداکنندگان ایرانی جزو سالم‌ترین خون‌ها در دنیاست و با خیال راحت می‌توان استفاده کرد. باید توجه داشت در هر صورت تزریق خون در مواقع نیاز و اجبار صورت می‌گیرد و نباید به دلیل کم‌خونی مورد استفاده قرار گیرد. کم‌خونی‌ها باید به صورت علتی بررسی و ریشه‌یابی شود و مورد درمان قرار گیرد و تنها در موارد ضروری مورد استفاده قرار گیرد. باید توجه داشت کسانی که در خانواده، فرد مبتلا به هپاتیت B یا C دارند یا خودشان سابقه ابتلا داشته‌اند، نباید اقدام به اهدای خون کنند. فراموش نکنید اهدای خون یعنی اهدای خون سالم.
درباره معتادان تزریقی که بالاترین آمار مبتلایان به هپاتیت‌های ویروسی را تشکیل می‌دهند چه اقدامات موثری صورت گرفته و نتایج آن چه بوده است؟
اعتیاد در کشور ما در سال‌های اخیر از مصرف خوراکی و کشیدن تریاک به سمت استفاده از مواد مخدر تزریقی و حتی مواد سنتتیک آزمایشگاهی سوق پیدا کرده است. جامعه ما جوان است و در معرض خطرها و آسیب‌ها و اعتیاد از مهم‌ترین این عوامل خطر است. متاسفانه اکثر معتادان تزریقی از نظر سطح اجتماعی و اقتصادی پایین بوده و از نظر فرهنگی آگاهی درستی نسبت به خطر استفاده مشترک از سرنگ و سرسوزن هنگام تزریق در معرض ابتلا به هپاتیت‌های ویروسی B و C و اچ‌آی‌وی ندارند. در بیشتر مطالعات انجام شده در ایران ابتلای حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد معتادان تزریقی به ویروس هپاتیت C مشاهده شده است. این خطر با سابقه داشتن شرکای جنسی متعدد یا طولانی بودن تزریق غیرسالم مواد مخدر بیشتر می‌شود. از سال‌ها قبل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با ارائه برنامه کاهش آسیب که مورد تائید و تصویب مجمع تشخیص مصلحت نظام قرار گرفته و به عنوان یک سند بالادستی با حمایت از درمان معتادان تزریقی و ارائه سرنگ رایگان، کاندوم رایگان و تغییر الگوی اعتیاد تزریقی به درمان با قرص یا شربت متادون توانسته تا بروز یک فاجعه ملی در این زمینه جلوگیری کند. به نظر می‌رسد که تقویت هر چه بیشتر برنامه کاهش آسیب، سبب کاهش ابتلا به هپاتیتC می‌شود و در ممانعت از ابتلای یک معتاد تزریقی به هپاتیت C امیدوارکننده است تا این بیماری از فرد معتاد به خانواده و بخصوص همسر منتقل نشود.
در کنترل هپاتیت B با اجرای طرح ملی واکسیناسیون از سال ۸۵ تا چه اندازه موفق بوده‌ایم؟
طرح اجرای واکسیناسیون هپاتیت B از سال ۷۳ در تمام نوزادان و افراد پرخطر و شاغلان حرفه‌های پزشکی شروع شده است و چهار سال قبل از آن نیز به صورت آزمایشی در چهار استان به اجرا درآمده بود. با توجه به این واکسیناسیون از میزان ابتلای نوزادان به هپاتیت B کاسته شده و امروز پیدا کردن فرد مبتلای زیر ۲۰ سال در جمعیت کشور مسالهای نادر است. در سال‌های ۱۳۸۵ به مدت چهار سال، متولدین ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲ تحت واکسیناسیون هپاتیت B قرار گرفتند که تاثیر بسزایی در کاهش ابتلای نوجوانان و جوانان در آینده به هپاتیت B خواهد داشت.
واکسیناسیون گروه‌های پرخطر و در معرض خطر نسبت به هپاتیت B تا چه اندازه موثر است؟
واکسیناسیون علیه هپاتیت B در افراد پرخطر مثل خانواده افراد مبتلا تا صد درصد مانع ابتلای افراد خانواده شده و حتما باید انجام شود. قبل از تزریق واکسن بهتر است افراد خانواده از نظر هپاتیت B مورد آزمایش قرار بگیرند. در شاغلین حرفه‌های پزشکی نیز با استفاده از واکسیناسیون هپاتیت B می‌توان مانع ابتلا به این بیماری شد.
آیا کنترل هپاتیت B می‌تواند به کاهش آمار مبتلایان به هپاتیت C نیز کمک کند؟ به بیان دیگر ابتلا به هپاتیت B، خطر هپاتیت C را نیز بیشتر می‌کند؟
هپاتیت ویروسی نوع B و C ارتباطی به همدیگر ندارند و متاسفانه برای پیشگیری از هپاتیت C واکسنی وجود ندارد و باید توجه داشت دوری از رفتارهای پرخطر مثل اعتیاد و داشتن شرکای جنسی متعدد توصیه می‌شود. به هر حال در مبتلایان به هپاتیت C توصیه می‌شود علیه ویروس هپاتیت B نیز واکسینه شوند.
چرا بیشترین آمار مبتلایان به هپاتیت در سیستان و بلوچستان و گلستان دیده می‌شود؟ آیا نظام سلامت تاکنون موفق به کاهش آمار مبتلایان در این دو استان نشده است؟
در هر کشوری شیوع هپاتیت B و C در استان‌ها متفاوت است و علت آن تفاوت در راه‌های انتقال و شیوع عوامل خطر است. به هر حال در استان سیستان و بلوچستان در سابق میزان ابتلا به هپاتیت B بیش از ۵ درصد بوده است که هم‌اکنون نیز ۳٫۵ درصد است و می‌توان گفت از میزان شیوع بیماری کاسته شده است، ولی هنوز آمار ابتلا بالاست. درباره استان گلستان مطالعات متعددی از سوی مراکز علمی در حال انجام است که به‌زودی ارائه خواهد شد. به نظر می‌رسد در استان‌های با شیوع بالا، نظام سلامت باید سطح واکسیناسیون ضدهپاتیت را توسعه داده و در آموزش مردم اهتمام بیشتری کند.
چه توصیه‌ای برای ناقلان هپاتیت دارید؟
همان گونه که گفتم هم‌اکنون یک میلیون و ۴۰۰ هزار نفر مبتلا به هپاتیت B در کشور هستند که اکثریت آنها در مراحل ناقل غیرفعال هستند و نیازی به درمان با دارو ندارند و در ۱۰ تا ۲۰ درصد آنها نیاز به انجام اقدامات تشخیصی پیشرفته و شروع درمان ضدویروسی وجود دارد. باید توجه داشت که افراد ناقل غیرفعال نیز باید هر شش ماه تحت نظر قرار بگیرند و به توصیه‌های بهداشتی و تغذیه‌ای یعنی پرهیز از مصرف الکل و سیگار و دوری از مصرف غذاهای چرب توجه کنند. چاقی، دیابت و کم‌تحرکی از عوامل بیماری کبد چرب است و می‌تواند سبب تشدید هپاتیت ویروسی B شود. مصرف بیشتر سبزیجات، میوه‌جات تازه، ماهی تازه و مواد حاوی آنتی‌اکسیدان که در پیشگیری از ابتلا به سرطان هم موثر است نیز توصیه می‌شود.
چرا بیشتر مبتلایان به هپاتیت را مردان، آن هم در طیف سنی ۲۰ تا ۴۰ سال تشکیل می‌دهند؟
مردان بیشتر از خانم‌ها در معرض رفتارهای پرخطر هستند و با توجه به واکسیناسیون نوزادان علیه هپاتیت B از سال ۷۳ ابتلای افراد کمتر از ۲۰ سال در کشور بسیار نادر است.
صحبت‌های اخیر شما با رسانهها موید آن است که هپاتیت C هم‌اکنون می‌تواند به عنوان یکی از چالش‌های نظام سلامت مطرح باشد. چه دلایلی برای آن دارید؟
با توجه به کنترل هپاتیت B در سال‌های اخیر و کاهش شیوع بیماری در جمعیت کشورها، متاسفانه هپاتیت C هم‌اکنون در افراد معتاد تزریقی شایع است و واکسن موثری تاکنون علیه بیماری معرفی نشده است. به همین دلیل یک معضل بهداشتی جدی است. اگر امروزه چاره جویی نکنیم فردا دچار مشکل جدی‌تری خواهیم بود. خصوصا که تاکنون واکسن هپاتیت C چه تزریقی و چه خوراکی مورد تائید سازمان‌های دارویی دنیا قرار نگرفته و واکسن در دست تحقیق است و امید می‌رود در سال‌های آینده به بازار معرفی شود.
چشم‌انداز کنترل هپاتیت C و هپاتیت‌های ویروسی در کشور چگونه است؟
همان طور که گفته شد تاکنون واکسن هپاتیت C به بازار مصرف معرفی نشده است. به هر حال آموزش جامعه از نظر پرهیز از رفتارهای پرخطر یا استفاده از لوازم پیشگیرانه هنگام انجام رفتار پرخطر می‌تواند مانع انتشار هپاتیت C در جامعه شود. اجرای دقیق‌تر برنامه کاهش آسیب نیز می‌تواند بیماری هپاتیت C را در معتادان تزریقی محدود و از ابتلای بیشتر در این گروه جلوگیری کند. تغییر الگوی مصرف و درمان با متادون نیز در بسیاری موارد می‌تواند در کاهش انتقال عفونت هپاتیت C موثر باشد.
پونه شیرازی
منبع: جام جم
